ΛΙΓΑ ΛΟΓΙΑ ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΝΕΩΣΟΙΚΟΥΣ ΤΟΥ ΠΕΙΡΑΙΑ

ΕΦΗΜΕΡΙΔΑ ΤΑ ΝΕΑ : 7-9-1999


ΝΕΑ ΕΥΡΗΜΑΤΑ ­ ΚΥΡΙΩΣ ΔΗΜΟΣΙΑ ΚΤΙΡΙΑ ­ ΣΤΑ ΛΙΜΑΝΙΑ: Η ΜΑΚΡΑ ΣΤΟΑ, ΤΜΗΜΑ ΤΩΝ ΜΑΚΡΩΝ ΤΕΙΧΩΝ ΚΑΙ ΟΙ ΝΕΩΣΟΙΚΟΙ ΕΡΧΟΝΤΑΙ ΣΤΟ ΦΩΣ
Ο Πειραιάς της κλασικής αρχαιότητας αποκαλύπτεται
Σήμερα μπορούμε να δούμε στο φως του ηλίου τα ευρήματα τριών διαφορετικών, αλλά σημαντικών δημοσίων κτιρίων του αρχαίου Πειραιά που έφερε πρόσφατα στο φως η αρχαιολογική σκαπάνη. Μεθαύριο, οι νεώσοικοι της Μουνυχίας, η Μακρά Στοά στο κεντρικό λιμάνι και ένα τμήμα των Μακρών Τειχών στον Ταύρο θα συμβιώνουν με την εποχή μας, στα υπόγεια και τις πρασιές σύγχρονων οικοδομών.
ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ ΚΑΤΗΜΕΡΤΖΗ

Η αρχαιολόγος Μαρία Πετριτάκη δείχνει τους νεωσοίκους της Μουνυχίας λίγες ημέρες μετά την ολοκλήρωση της ανασκαφής τους στο Μικρολίμανο
Στόλος, εμπόριο, οχύρωση, οι τρεις λέξεις-κλειδιά που περικλείουν τα χαρακτηριστικά του αρχαίου Πειραιά, τεκμηριώνονται τώρα και ανασκαφικά χάρη στα νέα ευρήματα.
Αρχαία σπίτια, τάφοι, στέρνες, λατομεία απασχολούν τη σκαπάνη δεκάδων σωστικών ανασκαφών που προκαλεί η ανοικοδόμηση του Πειραιά. Δημόσια κτίρια, όμως, πολύ σπάνια έρχονται στο φως. Τα τελευταία χρόνια, ταυτόχρονα σχεδόν, αποκαλύφθηκαν τρία και πολύ σημαντικά. Επιπλέον, είναι όλα της κλασικής εποχής.
Στο Πασαλιμάνι, οι νεώσοικοι της Μουνυχίας αποτελούν το πρώτο απτό δείγμα μιας τεράστιας σειράς υποστέγων θαλάμων για τη φύλαξη του αρχαίου αθηναϊκού στόλου που βρέθηκε σ' αυτό το λιμάνι. Στο κεντρικό λιμάνι, στη συμβολή της οδού Γούναρη με την παραλιακή Λεωφόρο Ποσειδώνος, αποκαλύφθηκε τμήμα μήκους 27,5 μ. της μεγαλύτερης εμπορικής στοάς του Πειραιά στην αρχαιότητα: της Μακράς Στοάς, όπου διεξαγόταν το εμπόριο του σίτου.
Στον Ταύρο, απέναντι από τις γραμμές του Ηλεκτρικού, ένα μικρό οικόπεδο της οδού Θεσσαλονίκης 274 έκρυβε ένα άψογα διατηρημένο τμήμα της θεμελίωσης των Μακρών Τειχών.
Για τη σημασία των ευρημάτων, η ανασκαφέας αρχαιολόγος της Β' Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων Μαρία Πετριτάκη συνοψίζει:
«Με την αποκάλυψή τους επαληθεύουν τις μεταφερόμενες από τις αρχαίες πηγές και τις επιγραφικές μαρτυρίες πληροφορίες μας για την τοπογραφία του άστεως του Πειραιά, συνιστούν κατάλοιπα μνημείων με ιστορική αντιστοίχιση, με όλες τις σηματοδοτήσεις που αυτό συνεπάγεται, και φωτίζουν το καθένα με τη δική του δυναμική πτυχές της ζωής του αθηναϊκού ναυστάθμου».
Στον ναύσταθμο
Πολύ πριν το Πασαλιμάνι ή Μικρολίμανο γίνει διάσημο για τις ψαρόβαρκες και τις ταβέρνες του, το λιμάνι της Μουνυχίας, όπως λεγόταν στην αρχαιότητα, ήταν το καμάρι της Αθηναϊκής Δημοκρατίας. Στέγαζε κυριολεκτικά και αποκλειστικά καράβια του αθηναϊκού στόλου. Όταν δεν ήταν αγκυροβολημένα ­ δεν θαλάσσευαν ­ ήταν αραγμένα και στεγασμένα στους 82 νεωσοίκους, μια σειρά από καλοφτιαγμένα κτίρια με τη μορφή υποστέγων περιμετρικά του λιμανιού, στην ίδια θέση με τις σημερινές ταβέρνες. Αυτές οι πολύτιμες στρατιωτικές εγκαταστάσεις προστατεύονταν από ένα δικό τους τείχος, που βρέθηκε μαζί με τους νεωσοίκους. Δύο πύργοι πλαισίωναν τη στενή είσοδο της Μουνυχίας, ενώ στο ύψωμα όπου βρίσκεται τώρα ο Ναυτικός Όμιλος υψωνόταν το ιερό της Μουνυχίας Αρτέμιδος, που προστάτευε τα ταξίδια.
Μέχρι το 1997 κανένας νεώσοικος στο συγκεκριμένο λιμανάκι δεν είχε την τύχη να αποκαλυφθεί ­ εκτός από κάποιες ενδείξεις που ήρθαν στο φως κατά τη διάρκεια εκσκαφών για δημόσια έργα. Τα μόνα λείψανα νεωσοίκων του Πειραιά, που ήταν γνωστά, βρίσκονταν σε υπόγειο πολυκατοικίας στο διπλανό λιμάνι της Ζέας.
Όταν το 1997 η αρχαιολόγος Μαρία Πετριτάκη ξεκίνησε την ανασκαφική έρευνα σε μεγάλο οικόπεδο ακριβώς απέναντι από τη θάλασσα, στο Πασαλιμάνι, στην ακτή Κουμουνδούρου 22, ήταν αναμενόμενη η εύρεση αρχαιοτήτων.
Και πράγματι, στο επόμενο διάστημα, αποκαλύφθηκε μια σειρά από τέσσερις νεωσοίκους, ο ένας δίπλα στον άλλο να «κατεβαίνουν», με χαμηλή κλίση υπό γωνίαν 12-13 μοιρών σε ορατό μήκος 21 μ. και κατόπιν να βυθίζονται και να χάνονται κάτω από την άσφαλτο, προς τη μεριά της παραλίας. «Αν λάβουμε υπόψη την απόσταση που μεσολαβεί μέχρι τη σημερινή ακτογραμμή, και που είναι περίπου 44,5 μέτρα, λογικά οι νεώσοικοι είχαν μήκος περί τα 40 μέτρα, ώστε να χωρά μια τριήρης, που είχε μήκος 35-37 μέτρα περίπου», μας εξηγεί η αρχαιολόγος.
«Στους νεωσοίκους οι οποίοι ανασκάφηκαν διατηρούνται οι βάσεις των παράλληλων κιονοστοιχιών, οι οποίες στήριζαν την ξύλινη δίρριχτη στέγη ενός εκάστου. Ανάμεσά τους η θεμελίωση της επικλινούς λίθινης κρηπίδας, η οποία θα έφερε ξύλινο επίκτισμα με εγκάρσιες δοκούς για την ανέλκυση - καθέλκυση των πλοίων και ο ενιαίος τοίχος ο οποίος τους έκλεινε πίσω. Οι διαχωριστικοί τοίχοι των ομοτεγών, όπως αναφέρονται στις επιγραφές, νεωσοίκων πρέπει να ήσαν ξύλινοι».

Οι νεώσοικοι του ναυστάθμου της κλασικής Μουνυχίας βρέθηκαν στην παραλία του Μικρολίμανου
Η μεγάλη κλίση στις ράμπες έχει δική της εξήγηση. «Δυσκόλευε μεν την ανέλκυση των πλοίων, που γινόταν από την πλευρά της πρύμνης, με χαμουλκές μηχανές ­ τα βαρούλκα ­, αλλά έκανε εύκολη την καθέλκυση», εξηγεί η αρχαιολόγος. «Ένα πρόβλημα προς διερεύνηση είναι το μικρό πλάτος των θαλάμων (5,20 μ.), αλλά και η υπερβολική κλίση που δόθηκε στις ράμπες κατά τη ρωμαϊκή εποχή. Στα ερείπια που βλέπουμε, διακρίνονται σαφώς και υπερισχύουν τα λείψανα της κλασικής αρχαιότητας, όμως οι νεώσοικοι, αφού καταστράφηκαν από τον Σύλλα το 86 π.Χ. επαναχρησιμοποιήθηκαν, μετασκευάσθηκαν και επεκτάθηκαν με προσθήκες στις δύο κιονοστοιχίες. Υπάρχει άλλωστε και η μαρτυρία του Παυσανία, τον 2ο αιώνα μ.Χ., που είδε ότι κάποιοι απ' αυτούς σώζονταν και χρησιμοποιούνταν στις ημέρες του.
­ Ποια είναι η σημασία της ανακάλυψης αυτών των νεωσοίκων και τι μέλλει γενέσθαι;
«Είναι ένα ιδιαίτερα σημαντικό εύρημα, επειδή φωτίζει πολύπλευρα τις γνώσεις μας τόσο για το ίδιο το αντικείμενο όσο και για την ανασύνθεση του ιστορικού πλαισίου δράσης και λειτουργίας του αθηναϊκού στόλου», απαντά η κ. Μαρία Πετριτάκη.
Η ανασκαφή ξεκίνησε το 1997 με έξοδα των ιδιοκτητών του οικοπέδου και εξελίχθηκε σε μία συστηματική έρευνα. Η δαπάνη για απαλλοτρίωση του χώρου θα ήταν τεράστια. Επελέγη λοιπόν μια λύση συμβιβαστική, συνύπαρξης. Οι νεώσοικοι θα διατηρηθούν στον υπόγειο και ημιυπόγειο χώρο της οικοδομής, «με σύσταση δουλείας υπέρ του Ελληνικού Δημοσίου». Θα έχουν τη δική τους ανεξάρτητη είσοδο και θα διαμορφωθούν σε στεγασμένο αρχαιολογικό χώρο, ύψους 2-3 μ., που θα αερίζεται και θα φωτίζεται από φυσικές και τεχνητές πηγές.
Στα Λεμονάδικα
Το αρχαίο εμπορικό λιμάνι του Πειραιά, ο Κάνθαρος, βρισκόταν όπου και το σημερινό κεντρικό λιμάνι και μπροστά στην παραλία εκτεινόταν το Εμπορείο, μια ιδιαίτερη παραθαλάσσια ζώνη που χωριζόταν από την πόλη με δρόμους και χαρακτηριζόταν από πέντε στοές «κύκλων του λιμένος». Γωνία Γούναρη και Λεωφ. Ποσειδώνος, εκεί που υψωνόταν μέχρι πρόσφατα το παλιό ξενοδοχείο «Κοντινένταλ», ιδιοκτησίας του Τζανείου Νοσοκομείου, η έρευνα για τη θεμελίωση πολυώροφου κτιρίου τον χειμώνα του '98 έφερε στο φως ένα τμήμα της Μακράς Στοάς, που διασχίζει διαγώνια το οικόπεδο, σε μήκος, επί του παρόντος, 27,5 μ. «Έχουμε τη θεμελίωση του μπροστινού τοίχου, την είσοδο της στοάς και πίσω εναλλάσσονται 7 στενόμακροι και περίπου τετράγωνοι χώροι με μια σχετική κανονικότητα», εξηγεί η κ. Πετριτάκη. Τα διαμερίσματα αυτά πρέπει να ήταν χώροι αποθήκευσης και στέγασης υπηρεσιών, που είχαν σχέση με τη διάθεση του σίτου. Η στοά αυτή προχωρούσε πολύ και γι' αυτό ονομάστηκε Μακρά ή Μεγάλη και φαίνεται για πρώτη φορά. Η κ. Πετριτάκη, από την ταράτσα μιας γειτονικής πολυκατοικίας, μας δείχνει την κάτοψη του αρχαίου κτιρίου, που είναι τώρα σχεδόν βυθισμένο σε λιμνάζοντα νερά ­ καθώς βρίσκεται λίγες δεκάδες μέτρα από το λιμάνι. Η σωστική ανασκαφή ξεκίνησε πέρυσι με τη συνεχή άντληση των υδάτων και θα συνεχισθεί φέτος κάτω από τις ίδιες, δύσκολες συνθήκες, που καθιστούν επιπλέον προβληματική τη διατήρηση των αρχαίων.
­ Γιατί είναι σημαντικό το εύρημα;
«Μια Μακρά Στοά αναφέρεται στο λιμάνι του Κανθάρου από τον 5ο π.Χ. αιώνα και σύμφωνα με αρχαίο σχόλιο στους "Αχαρνής" του Αριστοφάνη την έκτισε ο Περικλής», λέει η κ. Πετριτάκη. Ο Θουκυδίδης όμως στη διεξοδική εξιστόρηση της οχύρωσης της Ηετιώνειας από μερίδα των Τετρακοσίων το 411 π.Χ., μας μεταφέρει ότι οι ίδιοι έκτισαν και στοά, η οποία ήταν «μεγίστη», «εγγύτατα του τείχους» και συνεχόμενη με την περιοχή των οικοδομημάτων του Πειραιά ώστε να ελέγχουν την εισαγωγή, τη διάθεση και την εμπορία του σίτου. Η ίδια στοά, αργότερα, ονομάζεται και Αλφιτόπολις από «τα άλφιτα» ­ άλευρο χοντροκομμένο.

Η Μακρά Στοά του Πειραιά ήρθε πρόσφατα στο φως. Βρίσκεται απέναντι στα Λεμονάδικα, αποκαλύπτοντας τη συνέχεια μιας ιστορίας εμπορικής δραστηριότητας στον ίδιο τόπο εδώ και 2.500 χρόνια
Όταν ο Παυσανίας επισκέφθηκε τον Πειραιά, η αγορά εξυπηρετούσε πλέον μόνο τους γύρω κατοίκους, ενώ η Μακρά Στοά ήταν μία από τις πέντε στοές του Εμπορείου. Στοιχεία αναφοράς για τις στοές της εμπορικής ζώνης, που είχε έκταση 1,5 τετραγωνικό χιλιόμετρο, έχουν βρεθεί και αλλού. Έχουν επίσης βρεθεί «όροι» και επιγραφές, όρος Εμπορείου στην οδό Σαχτούρη, όρος Πορθμείου εκεί όπου αγκυροβολούσαν τα πλοία κ.ά. Μετά την ανακάλυψή της αρχίζει σύντομα η διερεύνηση ενός κοντινού οικοπέδου στο ίδιο οικοδομικό τετράγωνο ­ για να διαπιστωθεί το «εγγύτατα του τείχους» που αναφέρει ο Θουκυδίδης. Ήδη όμως γίνεται σαφές ότι οι στοές ήταν σχεδιασμένες σε διαφορετικούς άξονες και όχι σε οριζόντια διάταξη.
Στον Ταύρο
Μεταξύ μιας πανύψηλης σύγχρονης πολυκατοικίας κι ενός γραφικού παλιού μικρού σπιτιού ­ στον Ταύρο ­ στην οδό Θεσσαλονίκης, βρέθηκε ένα ακόμα τμήμα του νοτίου σκέλους των Μακρών Τειχών ή Διαμέσου, των τειχών που ένωναν την Αθήνα με τον Πειραιά. «Γνωρίζουμε μεν την πορεία των Μακρών Τειχών, αλλά αυτό το τμήμα προσθέτει μια ακόμη ψηφίδα στην αποκατάσταση του σχεδίου τους», εξηγεί η κ. Πετριτάκη. Αυτή η ανασκαφή έληξε μόλις πριν από είκοσι ημέρες. Όλα είναι πεντακάθαρα. Εδώ δεν σώζεται μόνο η γερή υποθεμελίωση του τείχους που είχε πλάτος 4,5 μ., αλλά και δύο σειρές της ανωδομής από πωρόλιθο. Επειδή η περιοχή είναι προσχωσιγενής, και συγκεκριμένα έχει σχηματισθεί από τις αποθέσεις του Ιλισού και του Ηριδανού, γι' αυτό και τα Μακρά Τείχη είχαν τη θεμελίωση και τους πρώτους δόμους από λίθο (μαργαρικό ασβεστόλιθο), ενώ η ανωδομή ήταν από πλίνθους».
­ Σε ποιο σημείο της διαδρομής των Μακρών Τειχών βρισκόμαστε μ' αυτό το εύρημα;
«Όπως μας πληροφορεί ο Θουκυδίδης, πρώτα οικοδομήθηκαν το βόρειο μακρό σκέλος ­ τμήμα του οποίου έχει βρεθεί στην οδό Πειραιώς ­ και το Φαληρικό Τείχος περίπου το 461 π.Χ. Ο Πλούταρχος, πάντως, αποδίδει την αρχική πρωτοβουλία στον Κίμωνα. Περί το 445 π.Χ. ακολούθησε η κατασκευή του νοτίου σκέλους ή Διαμέσου Τείχους (στο οποίο ανήκει το τελευταίο εύρημα), διότι το Φαληρικό Τείχος άφηνε ακάλυπτη μεγάλη έκταση του Φαληρικού Κόλπου. Υπεύθυνος του έργου, κατά τον Πλούταρχο, ήταν ο Καλλικράτης, ο συνεργάτης του Ικτίνου στο χτίσιμο του Παρθενώνα. Τα δύο σκέλη, βόρειο και νότιο, εκκινώντας από τους λόφους των Νυμφών και των Μουσών, αντίστοιχα, σε απόσταση ενός σταδίου ­ 180 μέτρων ­ το ένα από το άλλο κατέληγαν στην Πειραϊκή Οχύρωση, διανύοντας απόσταση σαράντα σταδίων, επτά περίπου χιλιομέτρων. Κατά το τέλος του Πελοποννησιακού Πολέμου καταστράφηκαν μόνο δέκα στάδια από το συνολικό μήκος τους. Αναδομήθηκαν το 394 π.Χ. από τον Κόνωνα. Κατά τους μακεδονικούς χρόνους τα Μακρά Τείχη ήσαν ήδη εν μέρει ερειπωμένα και το 86 π.Χ. με την επιδρομή του Σύλλα ήσαν τελείως κατεστραμμένα. Επί των ημερών του ο Παυσανίας είδε κάποια ερείπιά τους. Το συγκεκριμένο νότιο σκέλος έχει επισημανθεί και σε άλλα σημεία. Αναφέρουμε ενδεικτικά: στην περιοχή του Νέου Φαλήρου στη συμβολή των οδών Εμμανουηλίδου και Σουλτάνη και στο Μοσχάτο δίπλα από τις γραμμές.

Ένα ακόμα τμήμα του Νοτίου σκέλους των Μακρών Τειχών βρέθηκε στην πρασιά οικοπέδου στον Ταύρο. Διακρίνονται οι βάσεις των τριών κιονοστοιχιών
Αυτή η ανασκαφή ολοκληρώθηκε πριν από λίγες μόλις ημέρες. Ευτυχώς για τον ιδιοκτήτη του μικρού οικοπέδου, το τείχος πέφτει στον χώρο της πρασιάς μπροστά από την οικοδομική γραμμή και η ανέγερση μιας οικοδομής, μετά την κατάλληλη διαμόρφωση του χώρου, δεν είναι δύσκολη.
Συμπέρασμα όμως είναι ότι η έρευνα για τα μνημεία του αρχαίου Πειραιά, που βρίσκονται θαμμένα κάτω από οικόπεδα και σύγχρονα κτίρια, παίρνει τώρα καινούργια πνοή, χάρη στην ανοικοδόμηση της πόλης και με έξοδα των ιδιοκτητών που πληρώνουν το προσωπικό για την επίσπευση της ανασκαφής.
Η αποσπασματικότητα και η σημασία ορισμένων ευρημάτων επιβάλλει τη διατήρησή τους στα υπόγεια της σύγχρονης πόλης. Αυτή τη στιγμή πάντως είναι στο πρόγραμμα δεκάδες σωστικές ανασκαφές και αρκετές σημαντικές καθυστερούν ελλείψει... ρευστού των ενδιαφερομένων.